مدیترانه شرقی، از دیرباز مهد تمدن‌ها، شاهراهی برای تجارت و کانون تبادلات فرهنگی بوده است. در این منطقه پر جنب و جوش، تمدن‌های قدرتمندی چون فنیقی‌ها، هیتی‌ها و ساکنان قبرس به شکوفایی رسیدند. این مردمان، با مهارت‌های بی‌نظیر خود دریانوردی، صنعت، و هنر، تأثیری عمیق بر تاریخ و فرهنگ جهان باستان گذاشتند. از سواحل شام تا فلات آناتولی، شبکه‌ای پیچیده از تعاملات اقتصادی و فرهنگی شکل گرفت که در این مقاله به بررسی ویژگی‌های برجسته آن، به‌ویژه در زمینه‌های تجارت، پوشش و هنر، خواهیم پرداخت.
فنیقی‌ها: بازرگانان ماهر و اربابان ارغوان
فنیقی‌ها، مردمان ساکن در سواحل شرقی مدیترانه، به‌ویژه در شهرهای جبیل، صیدا و صور، به واسطه مهارت‌های بی‌بدیل خود در دریانوردی و تجارت شناخته می‌شدند. از دوران هومر، این شهرها به عنوان مراکز اصلی استخراج و توزیع صدف ارغوانی شهرت داشتند. این رنگدانه گران‌بها، که از نرم‌تنان خاصی به دست می‌آمد، برای تولید طیف وسیعی از رنگ‌های قرمز و بنفش به کار می‌رفت و به یکی از ارزشمندترین کالاهای تجاری در سراسر مدیترانه تبدیل شد.
صنعت رنگرزی ارغوان: نمادی از ثروت و قدرت
تولید رنگ ارغوان فنیقی، فرآیندی دشوار و پرهزینه بود. برای به دست آوردن تنها ۱.۵ گرم رنگدانه، به حدود دوازده هزار صدف نیاز بود. پیچیدگی فرآیند آماده‌سازی و مصرف بالای مواد اولیه، استفاده از این رنگ را به طبقات ممتاز جامعه محدود می‌کرد. ارغوان فنیقی، نه تنها در میان مقدونی‌ها، رومیان، اتروسک‌ها و بیزانسی‌ها بسیار مورد تقاضا بود، بلکه در بسیاری از دربارهای شرقی نیز ارزشمند تلقی می‌شد. این رنگ، مترادف با ظرافت، ثروت و نماد قدرت سیاسی و مذهبی در سراسر جهان شناخته‌شده باستان بود. توانایی فنیقی‌ها در تولید انبوه و توزیع این رنگ خاص، نقش مهمی در ثروت و نفوذ آنها ایفا کرد.
سبک پوشش و زیورآلات فنیقی
معیشت شدیداً تجارت‌محور فنیقی‌ها، که از طریق تماس مستمر با سرزمین‌های خارجی تغذیه می‌شد، به ظهور ویژگی‌های بیانی اصیل در هنر و شیوه پوشش آنها انجامید. لباس‌های فنیقی‌ها در ابتدا از سبک پوشش مصریان و بعدها از اژه‌ای‌ها تأثیر پذیرفتند. این لباس‌ها شامل تونیک‌های کتان یا پشمی با یقه پهن و چین‌های ملایم بودند که به لطف یک کمربند در قسمت کمر آزاد می‌شدند. همچنین، آنها دامن‌های کوتاهی با الهام از لباس‌های مصریان و رداهای گشاد یا تونیک‌های تنگ تا زانو می‌پوشیدند.
در زمینه زیورآلات، فنیقی‌ها از شیشه‌های تزئینی استفاده می‌کردند که از سرهایی با میله‌های تزئین‌شده تشکیل شده بودند و اغلب به عنوان آویز بطری‌های کوچک حاوی عصاره‌های معطر، گوشواره‌های صلیب‌شکل، ملیله‌های طلایی یا گردنبندهای نقش‌برجسته طلا آویزان می‌شدند. همه فنیقی‌ها صندل‌هایی با بندهای رنگی می‌پوشیدند. استفاده از کلاه‌های سفت چهارگوش یا مثلثی، به‌ویژه لباده نمدی ساده‌ای که با یک بند چرمی در زیر چانه بسته می‌شد و در مراسم مذهبی بزرگداشت الهه آستارت پوشیده می‌شد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. زنان نیز تاج‌های ساده‌ای برای نگه‌داشتن موهای خود بر پیشانی می‌گذاشتند. در برخی از مجسمه‌های کوچک، سرمتی (یک کلاه هرمی با نوار تزئین‌شده در پیشانی، گوشواره‌های آویزان، دو پلاک بسیار بزرگ در بالای گوش‌ها و یک زنجیر طلا با یک طلسم بر روی سینه) نیز دیده می‌شود.
هیتی‌ها: پیشگامان عصر آهن و فاتحان آناتولی
در فلات آناتولی، تمدن قدرتمند هیتی‌ها ظهور کرد. بین ۱۶۵۰ و ۱۶۰۰ پیش از میلاد، نخستین دولت هیتی در آناتولی، تحت‌الحمایه شهر کوتلپه، پدید آمد و تمامی فناوری‌های شناخته‌شده در دوره نوسنگی را به ارث برد. > Nika: هیتی‌ها، مردمان جنگجویی از نژاد هند و اروپایی، ابتدا پایتخت خود را در نساه (شهری با باغ وحش) و سپس در هاتوسا (در شرق آنکارا) برپا کردند.
تسلط بر آهن و مهارت‌های نظامی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای هیتی‌ها، تسلط بر فناوری آهن بود. آنها با حکاکی، قلم‌زنی، قالب‌گیری و مدل‌سازی آهن ریخته‌گری در اشکال ساده هندسی آشنا بودند و این تکنیک را در عصر مفرغ و در سراسر آسیای صغیر و بین‌النهرین تکمیل و اشاعه دادند. کیفیت تولید ابزارهای آهنی که آنها استفاده می‌کردند استثنایی بود. این برتری فناورانه، نقش مهمی در قدرت نظامی آنها ایفا کرد. هیتی‌ها همچنین سوارکارانی ماهر و سازندگان ارابه‌های دوچرخ بودند. یک راهنمای مربوط به پرورش اسب که متعلق به ۱۳۰۰-۱۴۰۰ پیش از میلاد است، گواهی بر مهارت آنها در این زمینه است. این توانمندی‌ها، نقش مهمی در موقعیت آنها در چشم‌انداز سیاسی و نظامی بین‌المللی آن زمان داشت.
پوشش و نمادگرایی در هنر هیتی
در یازیلی‌کایا، معبد پیشاتاریخی متعلق به قرن سیزدهم پیش از میلاد، تندیس پادشاه تودالیا (۱۲۲۰-۱۲۵۰ ق.م) با ردایی بلند و کلاهی بر سر دیده می‌شود. صحنه دیگری، نبرد بین تشوب (خدای آسمان و طوفان) و هبات (الهه خورشید) را به تصویر می‌کشد. هبات تونیک بلندی با آستین‌های خفاشی پوشیده و دور کمر آن بندی دارد که چین‌هایی ایجاد کرده است؛ بر روی موهای باز او نیز یک کلاه استوانه‌ای بلند قرار گرفته است. در مقابل، تشوب یک تاج مخروطی با نقش‌مایه‌های برجسته تزئینی بر سر دارد. در تصویر دیگری در دروازه هاتوسا، همین خدا با نیم‌تنه برهنه و دامن کوتاهی که پاهایش را به نمایش گذاشته، نشان داده شده است و یک کلاهخود شاخ‌دار نیز بر سر دارد. این مجسمه‌ها، مردانگی پاها و موی سینه خدا را برجسته کرده و بر ویژگی‌های مردانه در مفهوم اسطوره‌ای-مذهبی تأکید می‌کنند.
تبادلات فرهنگی در قبرس
در جزیره قبرس، هیتی‌ها با مس و مرمر کار می‌کردند و به طور پیوسته عناصر محلی را با تأثیرات آناتولی، میسنی، فنیقی و مصری ترکیب می‌کردند. این نشان‌دهنده ماهیت سیال و در هم آمیخته فرهنگ‌ها در این منطقه در دوران باستان است. قبرس به عنوان یک گذرگاه فرهنگی، میزبان تلفیقی از سنت‌ها و سبک‌های هنری از تمدن‌های مختلف بود.
نتیجه‌گیری: میراث ماندگار تمدن‌های مدیترانه شرقی
فنیقی‌ها و هیتی‌ها، هر یک با ویژگی‌ها و دستاوردهای منحصر به فرد خود، نقش بسزایی در شکل‌گیری تاریخ مدیترانه شرقی و فراتر از آن ایفا کردند. فنیقی‌ها با نبوغ تجاری و تسلط بر صنعت رنگرزی، شبکه‌های ارتباطی گسترده‌ای را ایجاد کرده و کالاهای لوکس را در سراسر منطقه توزیع کردند. هیتی‌ها نیز با پیشگامی در عصر آهن و قدرت نظامی خود، تغییرات مهمی را در موازنه قدرت در خاور نزدیک باستان به وجود آوردند.
اشتراکات فرهنگی، به‌ویژه در زمینه پوشش و هنر، نشان‌دهنده تعاملات پیچیده و غنی میان این تمدن‌ها است. تأثیرات متقابل در سبک‌های لباس، استفاده از زیورآلات و نمادگرایی‌های هنری، شاهدی بر پویایی و گشودگی این جوامع به نوآوری‌ها و تأثیرات خارجی است. میراث این تمدن‌ها، از جمله الفبای فنیقی (که پایه و اساس بسیاری از الفباهای جهان شد) و فناوری‌های پیشرفته هیتی‌ها، همچنان در تار و پود تاریخ بشریت طنین‌انداز است و شواهدی از نبوغ و پویایی فرهنگی مردمان باستانی مدیترانه شرقی را به نمایش می‌گذارد.