پوست انسان یک اکوسیستم پیچیده و زنده است که میزبان میلیاردها میکروارگانیسم از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌هاست. این مجموعه که به آن میکروبیوم پوست گفته می‌شود، نقشی حیاتی در حفظ سلامت پوست و تنظیم پاسخ‌های ایمنی دارد. اما آیا می‌دانستید که لباسی که می‌پوشید نیز می‌تواند میکروبیوم مخصوص خود را داشته باشد؟ تحقیقات اخیر نشان می‌دهند که تعامل بین میکروبیوم پوست و پارچه لباس می‌تواند تأثیر بسزایی بر بوی بدن، تحریکات پوستی و حتی سلامت عمومی پوست داشته باشد.
در این مقاله، به بررسی نحوه تعامل بین میکروبیوم پوست و پارچه، نقش آن در تولید بوی بدن، و چگونگی انتخاب منسوجات مناسب برای حفظ سلامت پوست می‌پردازیم.
میکروبیوم پوست چیست؟
میکروبیوم پوست شامل میلیاردها میکروارگانیسمی است که به‌طور طبیعی روی سطح پوست زندگی می‌کنند. این میکروارگانیسم‌ها نه‌تنها مضر نیستند، بلکه با رقابت با عوامل بیماری‌زا از پوست محافظت می‌کنند و در تولید چربی‌های طبیعی، تنظیم pH و حتی ترمیم زخم‌ها نقش دارند.
ترکیب میکروبیوم بسته به منطقه بدن، سن، جنسیت، سبک زندگی و حتی ژنتیک فرد متفاوت است. برای مثال، نواحی مرطوب بدن (مثل زیر بغل) معمولاً جمعیت بیشتری از باکتری‌های خاصی مانند Corynebacterium و Staphylococcus دارند که با تعریق و تجزیه ترکیبات موجود در عرق، بوی بدن را تولید می‌کنند.
بوی بدن چگونه تولید می‌شود؟
برخلاف تصور رایج، عرق بدن به‌تنهایی بی‌بو است. بوی بدن زمانی ایجاد می‌شود که باکتری‌های روی پوست، مواد موجود در عرق (به‌ویژه عرق غدد آپوکرین در زیر بغل) را تجزیه می‌کنند و ترکیبات فراری مانند اسیدهای چرب، آمین‌ها و تیول‌ها تولید می‌شود که منجر به بوی ناخوشایند می‌گردند.
عوامل مؤثر بر بوی بدن عبارت‌اند از:
- ترکیب میکروبی پوست
- رژیم غذایی
- داروها
- استرس
- جنس و نوع پارچه لباس
میکروبیوم پارچه چیست؟
پارچه‌ای که به‌طور مداوم با پوست در تماس است، مانند لباس زیر، جوراب یا لباس ورزشی، می‌تواند میکروبیوم مخصوص به خود را توسعه دهد. این میکروبیوم معمولاً از میکروب‌های پوست، عرق و محیط اطراف تأثیر می‌پذیرد.
تحقیقات نشان داده‌اند که برخی از باکتری‌ها می‌توانند ساعت‌ها یا حتی روزها در پارچه زنده بمانند. این مسئله به‌ویژه در پارچه‌هایی با رطوبت بالا و تهویه ضعیف (مثل پلی‌استرهای فشرده) بیشتر دیده می‌شود.
تعامل بین میکروبیوم پوست و پارچه
تعامل میکروبیوم پوست و پارچه می‌تواند در جهات مختلفی رخ دهد:
-
انتقال باکتری از پوست به پارچه و برعکس
تماس طولانی‌مدت پوست با پارچه باعث انتقال باکتری‌ها می‌شود. برخی از این باکتری‌ها می‌توانند در بافت پارچه رشد کرده و هنگام پوشیدن مجدد، دوباره به پوست منتقل شوند. -
افزایش یا کاهش بوی بدن
پارچه‌هایی که رطوبت را در خود نگه می‌دارند یا تهویه ضعیفی دارند، محیط مناسبی برای رشد باکتری‌های تولیدکننده بو فراهم می‌کنند. به‌عنوان مثال، لباس‌های پلی‌استری اغلب بوی بیشتری نسبت به پنبه‌ای ایجاد می‌کنند. -
ایجاد تحریکات یا عفونت‌های پوستی
برخی میکروارگانیسم‌های منتقل‌شده از پارچه به پوست ممکن است تعادل میکروبی طبیعی را بر هم زده و باعث التهاب، قرمزی یا آکنه شوند.
کدام پارچه‌ها بهترین تعامل را با پوست دارند؟
نوع و جنس پارچه نقش مهمی در حفظ تعادل میکروبیوم پوست و جلوگیری از بوی بدن دارد:
| نوع پارچه | تهویه | جذب رطوبت | بویایی | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| پنبه (نخ طبیعی) | بالا | زیاد | کم | بهترین گزینه برای لباس زیر و راحتی روزمره |
| پلی‌استر | ضعیف | کم | زیاد | مناسب برای ورزش، ولی تولید بوی بیشتر دارد |
| پشم مرینو | متوسط | خوب | کم | خاصیت ضدباکتریایی طبیعی دارد |
| الیاف بامبو | بالا | زیاد | کم | آنتی‌باکتریال و ضدحساسیت است |
| الیاف نقره‌دار | متوسط | خوب | بسیار کم | خاصیت ضد میکروبی فعال دارد |
آیا لباس‌ها می‌توانند تعادل میکروبیوم پوست را برهم بزنند؟
بله. پوشیدن مکرر لباس‌هایی که از مواد مصنوعی ساخته شده‌اند، بدون شست‌وشوی مناسب، می‌تواند باعث برهم خوردن تعادل میکروبی پوست شود. به‌ویژه اگر لباس‌ها عرق بدن را جذب نکنند یا باکتری‌ها در آن‌ها رشد کنند، امکان ایجاد بثورات پوستی، بوی بدن و حتی عفونت‌های قارچی افزایش می‌یابد.
چگونه از میکروبیوم پوست و پارچه محافظت کنیم؟
برای حفظ سلامت میکروبیوم پوست و جلوگیری از مشکلات پوستی:
- لباس‌ها را به‌موقع و با شوینده‌های ملایم بشویید.
- لباس زیر را روزانه تعویض کنید.
- از پوشیدن طولانی‌مدت لباس‌های تنگ یا نایلونی خودداری کنید.
- پارچه‌های تنفس‌پذیر مثل پنبه یا الیاف بامبو را انتخاب کنید.
- در صورت تعریق زیاد، لباس را زود به زود عوض کنید تا محیط رشد باکتری‌ها کاهش یابد.
- از مصرف بیش از حد آنتی‌بیوتیک‌ها یا صابون‌های آنتی‌باکتریال خودداری کنید؛ این محصولات ممکن است میکروبیوم طبیعی را تخریب کنند.
فناوری‌های نوظهور
پژوهش درباره میکروبیوم پوست در سال‌های اخیر به یک حوزه داغ در مراقبت‌های پوستی تبدیل شده و تمرکز آن بر باکتری‌درمانی جهت کنترل بوی بدن است. این پژوهش‌ها اکنون در صنعت نساجی نیز مورد توجه قرار گرفته و فناوری‌های نوآورانه‌ای در این زمینه در حال توسعه‌اند. زیست‌شناسی مصنوعی مسیرهای جدیدی را برای تولید پوشاک عملکردی و همانند پوست دوم پیشنهاد می‌دهد. روش‌های مهندسی زیستی و بیوتکنولوژی موجب گسترش کارکردها و قابلیت‌های سطوح نساجی خواهند شد. از این طریق، می‌توان عملکردهایی جهت درمان بیماری‌ها و آسیب‌های پوستی ارائه داد. افزون‌بر این، فناوری‌های آینده شامل نانوساختارهای الهام‌گرفته از طبیعت، گرافن و پوشاک هوشمند مبتنی بر میکروبیوم خواهد بود که در ادامه شرح داده می‌شوند.
نانوساختارهای الهام‌گرفته از طبیعت
در سال‌های اخیر، رویکرد نوینی برای نابودسازی باکتری‌ها از طریق تغییرات فیزیکی در سطح منسوجات معرفی شده است. برخی سطوح نانوساختار طبیعی مانند سطوح بدن حشرات، توانایی تخریب دیواره سلولی باکتری‌ها را دارند؛ پدیده‌ای که به آن «کُشتار تماسی» گفته می‌شود [133]. این ساختارها که معمولاً دارای نانوپیلارهایی به ارتفاع ۸۰ تا ۲۵۰ نانومتر و فاصله ۱۰۰ تا ۲۵۰ نانومتر هستند، با سوراخ کردن دیواره سلولی، باعث مرگ باکتری می‌شوند. این رویکرد فیزیکی اکنون به‌عنوان راهکاری جدید برای مقابله با باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک در حال بررسی است.
تکنیک‌های مختلفی برای ایجاد این نانوساختارها روی بسترهای سیلیکونی و پلیمری استفاده شده و در برابر باکتری‌های بیماری‌زا آزمایش شده‌اند. با این حال، کارایی این ساختارها وابسته به عواملی نظیر شکل، اندازه و تراکم ساختار است. با وجود چالش‌هایی در انتخاب بهترین روش ساخت و مواد، این رویکرد پتانسیل زیادی برای مقابله با مقاومت‌های میکروبی دارد.
گرافن
گرافن از اتم‌های کربن تشکیل شده که در لایه‌هایی با ضخامت یک اتم به‌صورت صفحات تخت در شبکه‌ای کریستالی چیده شده‌اند. اشکال دیگر گرافن شامل اکسید گرافن و گرافن احیاشده هستند. گرافن به‌دلیل ویژگی‌هایی مانند خاصیت خودتمیزشوندگی، مقاومت در برابر آتش، رسانایی الکتریکی و ممانعت از UV شناخته شده است. اثر ضد میکروبی گرافن به عواملی مانند اندازه جانبی، تعداد لایه‌ها، شکل، اصلاحات سطحی و توانایی تجمع بستگی دارد.
سه مکانیسم اصلی برای عملکرد گرافن پیشنهاد شده است:
- عملکرد مانند «چاقوی نانویی» که با لبه‌های تیز، غشای سلول را پاره کرده و موجب نشت ترکیبات درون سلولی می‌شود؛
- القای استرس اکسیداتیو که عملکردهای حیاتی درون سلول را مختل می‌کند؛
- پیچیدن به دور سلول باکتریایی و ممانعت از ورود مواد مغذی.
مکانیسم‌های دیگر نیز شامل استخراج لیپیدهای غشایی یا تداخل در تعاملات پروتئینی هستند. با این حال، پژوهش‌ها درباره خاصیت ضد میکروبی گرافن هنوز در مراحل اولیه هستند.
در یک مطالعه اخیر، کامپوزیت گرافن/TiO2 روی پارچه پلی‌استری اعمال شد تا خواصی مانند رسانایی الکتریکی، آنتی‌استاتیک، آب‌گریزی و مقاومت در برابر UV حاصل شود. گرافن موجب رسانایی و دی‌اکسید تیتانیوم موجب محافظت در برابر UV شد که این ویژگی به‌ویژه برای پیشگیری از سرطان پوست اهمیت دارد.
پوشاک هوشمند مبتنی بر میکروبیوم
پژوهش‌های جدید اثر میکروبیوتای منسوجات را بررسی کرده‌اند و به نقش مستقیم برخی میکروب‌ها در تولید بوی بدن اشاره کرده‌اند. مفهوم «پوشاک هوشمند میکروبیومی» در حال توسعه است؛ جایی که میکروب‌های مفید یا آنزیم‌های آن‌ها به پارچه اضافه می‌شوند یا اکوسیستم میکروبی به‌سمت گونه‌های مفید هدایت می‌شود.
در دهه‌های گذشته، تمرکز نوآوری‌ها بر فناوری‌های ضد میکروبی گسترده‌الطیف بوده، اما این روش‌ها با عوارض متعددی همراه‌اند. اکنون پژوهش‌ها به‌سمت استفاده از باکتری‌های همزیست مفید پوست پیش می‌روند که با رطوبت پوست فعال شده و بر گونه‌های مضر غالب می‌شوند. این فناوری جایگزینی طبیعی برای مواد شیمیایی ضد باکتری در پوشاک و لوازم آرایشی فراهم می‌کند.
همچنین، همه‌گیری کووید-۱۹ و استفاده گسترده از ماسک منجر به تغییراتی در میکروبیوم پوست و افزایش بیماری‌های پوستی مانند آکنه شد. تجمع سبوم روی پوست می‌تواند به تشدید این وضعیت منجر شود.
سطوح ضدویروسی نیز پس از همه‌گیری به حوزه‌ای مهم در نساجی تبدیل شده‌اند. یکی از فرضیه‌ها این است که مایت‌های پوستی مانند Demodex یا Pyemotes ممکن است در انتقال SARS-CoV-2 نقش داشته باشند. زیرا این ویروس دارای لایه چربی بوده و می‌تواند روی پوست غنی از سبوم پایدار بماند. اسکلت بیرونی این مایت‌ها حاوی کیتین است که ماده‌ای زیست‌سازگار و غیرسمی است و امروزه برای ساخت نانوذرات در دارورسانی پوستی به‌کار می‌رود.
این مطالعات پیشنهاد می‌کنند که تعامل بین مایت‌ها و ویروس از طریق پیوندهای مولکولی بین کیتین و لیپیدهای خارجی SARS-CoV-2 ممکن است رخ دهد؛ بنابراین حضور این جانداران روی پوست می‌تواند عامل مهمی در ابتلا به ویروس باشد و منجر به پیشرفت‌های پزشکی و نساجی در حوزه پیشگیری و درمان شود.
نتیجه‌گیری
میکروبیوم پوست یک جامعه پیچیده از میکروارگانیسم‌هاست که نقش حیاتی در سلامت انسان ایفا می‌کند. این مقاله مروری بر ترکیب، عملکرد و اهمیت میکروبیوم پوست ارائه می‌دهد، همچنین بر چگونگی تأثیر پارچه‌ها و پوشاک بر میکروبیوم تأکید می‌کند. مواد، ساختار، خواص شیمیایی و استفاده طولانی‌مدت از منسوجات می‌توانند ترکیب میکروبی پوست را دگرگون کنند و تأثیرات مثبت یا منفی بر سلامت پوست داشته باشند.
درک این تعاملات برای توسعه پوشاک هوشمند، عملکردی و پایدار ضروری است. پیشرفت‌های اخیر در فناوری منسوجات، از جمله الیاف زیست‌فعال، روکش‌های ضدمیکروبی و سیستم‌های رهایش کنترل‌شده، فرصت‌هایی را برای ارتقای سلامت پوست از طریق لباس فراهم کرده‌اند. با این حال، نیاز به تحقیقات بیشتر برای بهینه‌سازی این فناوری‌ها و ارزیابی اثرات بلندمدت آن‌ها بر میکروبیوم پوست وجود دارد.
ادغام اصول میکروبیوم‌شناسی پوست در طراحی منسوجات آینده می‌تواند به توسعه محصولاتی منجر شود که نه تنها راحتی و عملکرد را ارائه می‌دهند، بلکه از سلامت پوست نیز حمایت می‌کنند. همکاری میان زیست‌شناسان، متخصصان پوست، دانشمندان مواد و طراحان نساجی برای دستیابی به این هدف چندرشته‌ای ضروری خواهد بود.
گفتنی است که تجارت لباس زیر چینی‌ها به صورت خاموش سلامت پوست و بدن انسان‌های زیادی را به خطر انداخته است برای مطالعه دقیق این مطلب را بخوانید.