هدف از نگارش این مقاله ما بررسی موضوع استفاده از مواد رنگزا در نساجی است. در واقع مواد رنگزا یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین ارکان رنگرزی است. برای رنگ کردن انواع منسوجات در صنعت نساجی از مواد رنگزا استفاده می‌شود.
در واقع صنعت نساجی گره خورده به رنگرزی و رنگ کردن لباس‌ها و الیاف و از مهم‌ترین عناصر پیش برنده در این کار وجود مواد رنگزا می‌باشد. یعنی اگر مواد رنگزایی وجود نداشته باشد عملاً کار و هنر رنگرزی و به تبع آن صنعت نساجی نیز از کار افتاده می‌شود.
از این رو اگر می‌خواهید با انواع مواد رنگرزی مورد استفاده در صنعت نساجی و همچنین اهمیت استفاده از مواد رنگزا در صنعت نساجی آشنا شوید می‌توانید با ما تا انتهای این مطلب از دانشنامه کیان تن پوش همراه باشید.
اهمیت استفاده از مواد رنگزا در نساجی
همان طور که در بالا نیز اشاره نمودیم رنگرزی و استفاده از مواد رنگزا ارتباط خاص و ویژه‌ای با صنعت نساجی دارد. در واقع هنر رنگرزی در رابطه با رنگ کردن الیاف نساجی است. از جمله مهم‌ترین و اصلی‌ترین الیاف که در صنعت نساجی کاربرد وسیعی دارند نخ و پشم و ابریشم می‌باشند. از این رو می‌توان گفت که هنر و اصطلاح رنگرزی منحصر به صنعت نساجی می‌باشد.
حال اگر با اصطلاح و هنر رنگرزی آشنا نیستید باید گفت که در واقع هنر رنگرزی یعنی رنگ کردن الیافی همچون نخ و ابریشم و پشم و پارچه و دیگر مواد مربوط به نساجی که هر کدام از این مواد از نظر مقاومت و پایداری در برابر شستشو و همچنین یکنواخت بودن و پایداری در برابر عوامل محیطی دارای کیفیت‌های مختلف و متفاوت هستند.
هنر رنگرزی در معنای لغوی یعنی رنگ بخشیدن به الیاف و منسوجات که در این هنر رنگ باید به صورت یکنواختی تمام الیاف منسوجات را پوشش دهد. حال برای اینکه در این هنر رنگ‌ها به عمق الیاف و منسوجات نفوذ کند باید از مواد رنگزا استفاده شود. در واقع برای اینکه رنگ‌ها به عمق الیاف و منسوجات نفوذ کنند از رنگ‌ها و برخی مواد استفاده می‌شود که از نظر رنگرزی دارای ویژگی‌های رنگرزی هستند و از این رو به این مواد، مواد رنگزا می گویند.
مواد رنگزا در نساجی و هنر رنگرزی
تعریفی که از عملیات رنگرزی می‌توان گفت این است که رنگرزی فرآیندی است که طی آن مواد رنگزا را در شرایطی معین مثل درجه حرارت مشخص و زمان معین بر الیاف و منسوجات اثر گذاشته و آن‌ها را رنگ می‌کنند. یعنی بر اساس این عملیات الیاف و منسوجات را در مخزنی که حاوی مواد رنگزا است قرار می‌دهند و مواد رنگزا بر اساس شرایط ذکر شده سبب رنگ شدن الیاف و منسوجات می‌شود.
همان طور که در بالا اشاره نمودیم مواد رنگزا دارای انواع مختلفی است که به طور کلی می‌توان گفت انواع مواد رنگزا شامل مواد طبیعی و شیمیایی می‌باشند. در هنر رنگرزی در مخزنی مواد رنگزا را به همراه مواد شیمیایی را می‌ریزند و کالاهای نساجی از قبیل نخ و پشم و ابریشم و پوشاک و البسه را داخل مخزن قرار می‌دهند. طی این فرآیند مولکول‌های رنگ با مولکول‌های کالای نساجی ترکیب شده و سبب رنگ شدن کالای نساجی می‌شوند. لذا برای رنگ کردن کالاها استفاده از مواد رنگزا الزامی می‌باشد.
حال اگر بخواهیم تعریفی در مورد مواد رنگزا مهم‌ترین ماده موجود در صنعت نساجی داشته باشیم باید بگوییم که مواد رنگزا به تمام مواد شیمیایی و طبیعی گفته می‌شود که قابلیت رنگرزی و رنگ کردن تمام کالاهای نساجی و الیاف را دارد. از ویژگی‌های مواد رنگزای موجود در صنعت نساجی این است که مواد رنگزایی که برای رنگرزی استفاده می‌شود باید به گونه‌ای الیاف و منسوجات را رنگ کند که رنگ کالا و منسوجات رنگرزی شده از ثبات بالایی برخوردار باشد.
در واقع کالاهای رنگرزی شده باید در برابر عواملی چون سایش، شستشوهای شیمیایی با حلال‌ها و بازها و اسیدها و همچنین در برابر عوامل محیطی اعم از نور خورشید و رطوبت و حرارت و گردو خاک دارای پایداری و مقاومت بالا و همچنین یکنواختی باشند.
استفاده از مواد رنگزا در نساجی
همان طور که در بالا نیز اشاره نمودیم استفاده از مواد رنگزا تقریباً منحصر به نساجی می‌باشد. از زمان‌های گذشته تا کنون استفاده از مواد رنگزا در صنعت نساجی و دیگر کالاهای تزئینی به دلیل تاثیری که بر روح انسان می‌گذارد و همچنین به دلیل زیباتر کردن کالاها و منسوجات در بین مردم رایج و متداول بوده است.
در واقع برای رنگ کردن کالاهای نساجی باید از هنر رنگرزی استفاده نمود و برای عملیات رنگرزی نیز نیازمند مواد رنگزا چه شیمیایی و چه طبیعی می‌باشد. از آنجایی که استفاده از مواد رنگزا و همچنین هنر رنگرزی بسیار مهم است لذا این مساله سبب شده است که از دیرباز تا به امروز پیشرفت‌های زیادی در حوزه رنگرزی و همچنین تولید مواد رنگزا صورت بگیرد. به گونه‌ای که امروزه صنعت نساجی توانسته با استفاده از جدیدترین فنون و تکنیک‌های رنگرزی و همچنین با استفاده از جدیدترین و متنوع‌ترین انواع مواد رنگزا بهترین و مطلوب‌ترین و متنوع‌ترین کالاها و منسوجات رنگرزی شده را به بازار عرضه کند.
حال که با اهمیت استفاده از مواد رنگزا و همچنین اهمیت هنر رنگرزی در این صنعت روبه رو شدید شاید سوالی به ذهن شما نیز خطور کند که روش‌های استفاده از مواد رنگزا و در عملیات رنگرزی چگونه است؟
روش‌های استفاده از مواد رنگزا در نساجی و رنگرزی
همان طور که در بالا اشاره نمودیم استفاده از مواد رنگزا و رنگرزی از شاخصه‌ها و عناصر اصلی محسوب می‌شود. حال باید بگوییم که روش‌های استفاده از مواد رنگزا و همچنین در فرآیند رنگرزی به دو روش تقسیم بندی می‌شود. روش اول بر اساس ساختار شیمیایی و روش دوم بر اساس نوع کاربرد است.
حال در ادامه به تشریح دو روش رنگرزی می‌پردازیم:
ساختار شیمیایی مواد رنگزا: همان طور که اشاره نمودیم روش‌های استفاده از مواد رنگزا به دو صورت طبقه بندی می‌شود. طبقه اول بر اساس ساختار شیمیایی مواد رنگزا می‌باشد. حال باید گفت که خود ساختار شیمیایی مواد رنگزا به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. این گروه‌ها عبارتند از رنگدانه ها، مواد رنگزای آزو، مواد رنگزای خمی، ایندیگو، آریل کربونیوم، آنتراکینون، نیترو پلی متین، اسیدی، متالوسیانین و دیگر مواد رنگزا تقسیم می‌شود.
مواد رنگزا از نظر نوع کاربرد: دومین طبقه بر اساس نوع کاربر مواد رنگزا می‌باشد. در واقع این بخش نیز خود شامل گروه‌های مختلفی است. یعنی نوع کاربرد مواد رنگزا شامل چهار گونه مواد رنگزای گروه اول، گروه دوم، مواد رنگزای طبیعی و درخشان کننده‌های فلورسنتی می‌باشد. حال خود مواد رنگزای طبیعی به گروه‌های مختلفی تقسیم بندی می‌شود. از آنجایی که مواد رنگزای طبیعی برگرفته از طبیعت و مواد موجود در طبیعت می‌باشد لذا می‌توان آن را بر اساس منبع استخراج آن تقسیم بندی نمود. از این رو انواع مواد رنگزای طبیعی را می‌توان به سه گروه زیر تقسیم بندی کرد.
دسته اول مواد رنگزای طبیعی که به دست آمده از گیاهانی همچون نیل، روناس و یا به دست آمده از ریشه و ساقه و گل گیاهان و یا حتی پوست نباتات می‌باشد.
دسته دوم مواد رنگزای طبیعی هستند که از جانورانی همچون صدف فرفری و قرمز دانه به دست می‌آیند. دسته سوم یک سری مواد رنگ زا هستند که به صورت طبیعی از مواد معدنی مانند خاک سرخ به وجود می‌آیند.
مواد شیمیایی کمکی چیست؟
لازم به ذکر است که بدانید همان طور که در بالا نیز اشاره نمودیم در صنعت نساجی و رنگرزی کالاهای نساجی علاوه بر مواد رنگزا گفتیم که مواد شیمیایی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. در واقع به این مواد شیمیایی مواد کمکی می گویند. یعنی این مواد نیز نقشی اساسی در رنگرزی کالاهای نساجی ایفا می‌کنند وبدون آن‌ها عملیات رنگرزی ناتمام می‌ماند. همان طور که کیفیت مواد رنگزا در فرآیند رنگرزی بسیار مهم است کیفیت مواد شیمیای کمکی نیز بسیار حائز اهمیت می‌باشد. از جمله مواد شیمیایی کمکی در رنگرزی آب اکسیژنه، سولفات مس (زاج سبز)، اوره، اتانول، نمک طعام یا سدیم کلیرید و.. می‌باشد.